O Krajnie i jej granicach słów kilka

Nazwa historycznej Krajny (z łac. Crayen) wzięła się od słowa kraj, czy też skraj, czyli terenu pogranicza, obrzeża, obszaru leżącego na skraju. Pierwszy raz nazwa Crayen w źródłach pisanych pojawia w przywileju wydanym w Pyzdrach w dniu 19 listopada 1286 r. przez księcia Przemysła II.

Krajna znajduje się w wyjątkowym miejscu. Jest to teren pomiędzy Wielkopolską, a Pomorzem. Z geograficznego punktu widzenia jest to teren Pomorza, lecz etnograficznego – Wielkopolski. Duży wpływ na kulturę Krajny ma Wielkopolska, choćby kultura Pałuków. Jednak zagłębiając się w różne aspekty życia naszych przodków, wiele zapożyczyliśmy również z północy, np. Kaszubom zawdzięczamy najpopularniejszy wzór haftu. Część zwyczajów pochodzi od Kujawiaków, ale także od osadników niemieckich, którzy te tereny zamieszkiwali od średniowiecza. Przede wszystkim przejawia się to w języku. W gwarze krajeńskiej występuje wiele słów, których etymologia pochodzi od naszych zachodnich sąsiadów. Granice Krajny łatwo wyznaczyć, ponieważ pomagają w tym rzeki: od południa Noteć, od zachodu Gwda, od wschodu Brda, natomiast od północy Debrzynka i Kamionka.

Granice Krajny kształtowały się różnie w zależności od epoki. W bardzo dokładny sposób opisuje to prof. dr hab. Michał Kokowski w „Szkicu historii granic Krajny”:

„Od końca XIII w. do formalnie 18 września 1773 roku granice te zasadniczo określały: na południu rzeka Noteć, na zachodzie rzeka Gwda (zwana dawniej Chudą, niem. Kudda lub Kuddow, oraz Głdą), na północy rzeki: Debrzynka i Kamionka oraz na wschodzie rynna jezior byszewskich zwanych dawniej strugą Plitwicą) oraz rzeka Brda między ujściamiSępolanki (zwanej dawniej Sempolną) i Kamionki. Ignacy Geppert przyjmuje dodatkowo, że Krajna wbijała się od końca XIII wieku klinem na południowym-wschodzie w Kujawy aż po Rynarzewo. Stąd zmiana w 1921 r. nazwy wsi Deutsch Kruschin na Kruszyn Kraiński, a w 1972 roku na Kruszyn Krajeński. Wieś ta znajduje się w odległości 4 km od Rynarzewa, 10 km od Bydgoszczy oraz 11 km od Kruszyna, położonego na drodze łączącej Bydgoszcz z Nakłem. (…) W Królestwie Polskim, teren Krajny należał do kasztelanii / powiatu nakielskiego, który (z przerwami) od XII – XIII wieku należał do Prowincji Wielkopolska, będąc od 1343 roku częścią  województwa kaliskiego, a od 1768 roku do formalnie 18 września 1773 roku (a praktycznie tylko do jesieni 1770 roku, bo już wtedy okupowały te tereny Prusy) województwa gnieźnieńskiego. Miejscowości Ujście i Piła należały zaś do starostwa ujskiego, później ujsko-pilskiego w powiecie poznańskim, woj. poznańskim. Granica tego starostwa podlegały zmianom w pobliżu terenów ujścia Gwdy do Noteci. Np. w 1430 roku do starostwa ujskiego należały wsie Smylowo (Śmiłowo) i Zelygnew (Zelgniewo) . Natomiast w 1578 roku należały one do powiatu nakielskiego w województwie kaliskim W pierwszym rozbiorze Polski historyczna Krajna, czyli powiat nakielski województwa gnieźnieńskiego, jak również: powiat wałecki woj. poznańskiego, powiat gnieźnieński i powiat kcyński (Pałuki) woj. gnieźnieńskiego oraz powiat inowrocławski woj. inowrocławskiego (Kujawy z Bydgoszczą i Inowrocławiem), zostały przyłączone do Królestwa Prus, stanowiąc w latach 1775–1807 część Netz Distrikt, nazywanego także Netze-distrikt lub Netze-Distrikt, (pol. Obwodu Nadnoteckiego) prowincji Prusy Zachodnie. Stolicą utworzonego regionu została Bydgoszcz. Obwód został podzielony na cztery powiaty: wałecki, kamieński, bydgoski oraz inowrocławski. Zdecydowana większość obszaru Krajny znalazła się w powiecie kamieńskim, pas zachodni (z Nakłem) w powiecie bydgoskim.  W 1807 roku Obwód Nadnotecki przestał istnieć, a jego północną część (tzn. powiat wałecki i część powiatu kamieńskiego) włączono do prowincji Prusy Zachodnie, a jej część południową (część powiatu kamieńskiego, powiat bydgoski oraz powiat inowrocławski) do departamentu bydgoskiego Księstwa Warszawskiego. Linia graniczna przecięła znowu Krajnę: jej część północna-zachodnia (m.in. Krajenka, Złotów, Łobżenica, Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Więcbork) została włączona do Prus Zachodnich, a część południową (m.in. Piła, Ujście, Wysoka, Wyrzysk, Sadki, Nakło) została włączona do Księstwa Warszawskiego.

W departamencie bydgoskim Księstwa Warszawskiego, który istniał tylko w latach 1807–1815, obszar Krajny należał do trzech powiatów: kamieńskiego (z siedzibą w Łobżenicy, od 29 marca 1808 w Wyrzysku), bydgoskiego (m.in. Nakło) oraz wałeckiego (z siedzibą w Strzelcach, od 29 marca 1808 w Pile).  Po upadku Księstwa Warszawskiego w 1815 roku, departament bydgoski w zasadniczej części został włączony do Wielkiego Księstwa Poznańskiego jako rejencja bydgoska (powiaty: bydgoski, inowrocławski), do prowincji Prus Zachodnich (powiaty: wałecki i kamieński oraz w części powiaty: chełmiński, michałowski i toruński) i w pozostałej części (powiat kowalski i częściowo: brzeski i radziejowski) do Królestwa Polskiego (województwo warszawskie).  Linia graniczna przecięła znowu Krajnę: jej część północna-zachodnia (m.in. Krajenka, Złotów, Kamień Krajeński, Sępólno Krajeńskie, Więcbork) została włączona do Prus Zachodnich,  jako powiat złotowski w rejencji kwidzyńskiej, a część południową (m.in. Piła, Ujście, Wysoka, Łobżenica, Wyrzysk, Sadki, Nakło) do Wielkiego Księstwa Poznańskiego, jako powiat wyrzyski i powiat bydgoski rejencji bydgoskiej. W 1848 roku Wielkie Księstwo Poznańskie przemianowano na prowincję poznańską. I taki stan rzeczy trwał do 1919 roku.  W wyniku takich przekształceń od końca XIX wieku termin Krajna rozumiano już szerzej.

Poza oznaczaniem obszaru historycznej Krajny , oznaczano nim także:  niemal całe pogranicze Księstwa Poznańskiego od Prus Zachodnich, od Wielenia w czarnkowskim, po Mroczę w wyrzyskim ;  ziemie nadnoteckie od rzeki Gwdy na zachodzie z miastami: Piłą i Ujściem po rzekę Brdę na wschodzie, od ujścia rzeki Kamionki po ujście Brdy do Wisły, z miastami: Kcynią i Żninem na Pałukach oraz Bydgoszczą i Inowrocławiem na Kujawach  — a zatem ziemie historycznych regionów: Krajny, Pałuk oraz części Kujaw — albo po rzekę Wisłę na wschodzie od ujścia Brdy po Świecie,  zatem ziemie historycznych regionów: Krajny, Pałuk oraz części Kujaw i Kociewia. Do Polski historyczna Krajna powróciła dopiero w XX wieku. W 1920 roku jej wschodnia część, m.in. miejscowości: Kamień, Sępólno, Więcbork, została włączona jako powiat sępoleński do województwa pomorskiego, a południowa część, m.in.: Łobżenica, Wysoka, Sadki, Białośliwie, Miasteczko Krajeńskie, Nakło nad Notecią, Mrocza, Wyrzysk — jako powiat wyrzyski do województwa poznańskiego, a jej część południowo-zachodnia (m.in. Ujście) — jako fragment powiatu chodzieskiego do województwa poznańskiego.  Natomiast pozostała część Krajny pozostała w Prusach i została włączona do prowincji Grenzmark Posen-Westpreußen (pol. Marchia Graniczna Poznańsko-Zachodniopruska albo Pogranicze). W skład tej prowincji weszła jedna rejencja pilska. Stolicą tej prowincji zostało Schneidemühl czyli Piła. W skład rejencji weszły: jeden powiat grodzki (Stadtkreis): Piła (Schneidemühl) i osiem powiatów ziemskich (Landkreise): Człuchów (Schlochau), powiat notecki (Netzekreis), ze stolicą w Trzciance, Wałcz (Deutsch Krone), Złotów (Flatow),Babimost (Bomst), Wschowa (Fraustadt), Międzyrzecz (Meseritz) oraz Skwierzyna (Schwerin). W ślad za takimi zmianami administracyjnymi, autorzy Leksykonu Polactwa w Niemczech (przygotowanego w latach 1933–1939 do druku przez działaczy Związku Polaków w Niemczech) termin Krajna odnosili do dużej części prowincji Pogranicze poznańsko-zachodniopruskie (Grenzmark Posen-Westpreußen). Mianowicie stosowali go w odniesieniu do obiektów geograficznych położonych w powiecie grodzkim pilskim i powiatach ziemskich: człuchowskim, złotowskim, wałeckim, nadnoteckim, skwierzyńskim i wschowskim oraz części powiatu międzyrzeckiego. Nie używali zaś tego terminu w odniesieniu do obiektów położonych w powiecie babimojskim.

W 1938 roku zlikwidowano prowincję Pogranicze i zreorganizowano rejencję pilską, nadając jej nazwę Regierungsbezirk Grenzmark Posen-Westpreußen (Rejencja Graniczna Poznańskie-Zachodniopruskie), którą wcielono do Prowinz Pommoren (Prowincja Pomorze). W skład przekształconej rejencji weszły: powiat grodzki (Stadtkreis) Piła (Schneidemühl), powiaty ziemskie (Landkreise): Człuchów (Schlochau), powiat notecki (Netzekreis), ze stolicą w Trzciance, Wałcz (Deutsch Krone), Złotów (Flatow), Drawsko Pomorskie (Dramburg), Strzelce (Friedeberg Nm.), Szczecinek (Neustettin) oraz Choszczno (Arnswalde).  Po II wojnie światowej cała Krajna wraz z innymi ziemiami odzyskanymi powróciła do Polski. 29 maja 1946 roku zachodnia część Krajny, m.in.: Piła została włączona do powiatu pilskiego w województwie poznańskim (wcześniej, od lutego 1945 roku w  województwie szczecińskim) i m.in. Ujście do powiatu chodzieskiego w województwie poznańskim (wcześniej, od lutego 1945 roku w województwie szczecińskim); m.in. Krajenka i Złotów do powiatu złotowskiego województwa szczecińskiego, a Lędyczek oraz Debrzno do powiatu człuchowskiego województwa szczecińskiego; natomiast wschodnia i południowa część, m.in. miejscowości odpowiednio: Kamień, Sępólno i Więcbork oraz Wyrzysk, Nakło nad Notecią, Łobżenica, Mrocza i Wysoka, Miasteczko Krajeńskie, została włączona odpowiednio do powiatu sępoleńskiego i powiatu wyrzyskiego w województwie pomorskim.  W wyniku wojennego i powojennego procesu migracji ludności na tereny Krajny zamieszkałej dotąd przez ludność autochtoniczną (Polaków, Niemców oraz nielicznych Żydów, którzy przetrwali Holokaust) przybyła również ludność z innych części Polski, głównie centralnej i wschodniej (w tym przesiedleńcy z kresów wschodnich i Łemkowie), tereny te opuściła zaś większość ludności etnicznie niemieckiej. Z biegiem lat wytworzyła się tu nowa społeczność tego regionu. (…)”

Źródła:

• Kokowski, M.; „Szkic historii granic Krajny (wybrane zagadnienia)” , Kraków, 25 III 2013 r. z www.bohaterowiekrajny.krakow.pl [dostęp 31.10.2018]